26.11.19

Oсыдaн 134 жыл б&#1201рын &#1179o&#1171aм &#1179aйрaткeрі, &#1179aлaмгeр Міржa&#1179ып Дулaт&#1201лы д&#1199ниeгe кeлгeн. Жaс кeзінeн пaтшa &#1257кімeтінe &#1179aрсы шы&#1179&#1179aн oл репрессия&#1171а &#1201шырап, т&#1199рмеде &#1179аза тап&#1179ан. Тengrinews.kz тілшісі а&#1179ынны&#1187 &#1257мірі мен е&#1187бек жолын еске т&#1199сіреді.

Ахмет Байт&#1201рсын&#1201лы саба&#1179 берген

Міржа&#1179ып Дулат&#1201лы 1885 жылы 25 &#1179арашада Тор&#1171ай облысыны&#1187 Сары&#1179опа ауылында д&#1199ниеге келген. Болаша&#1179 &#1179о&#1171ам &#1179айраткері бала кезінен анасыны&#1187 махаббатын сезініп &#1199лгермеген. Міржа&#1179ыпты&#1187 екі жасында анасы Д&#1241меш д&#1199ниеден &#1257ткен. Анасы ауыл т&#1201р&#1171ындары арасында &#1241ншілігімен к&#1257зге т&#1199скен.

Кейін &#1241кесі 8 жаста&#1171ы Міржа&#1179ыпты ауыл молдасына о&#1179у&#1171а берген. &#1256зіні&#1187 айтуынша, ол надан молда бол&#1171ан. Сонды&#1179тан араб тіліндегі д&#1201&#1171аларды жатта&#1171анынан бас&#1179а еш н&#1241рсе &#1199йренбегенін айтады.

Болаша&#1179 а&#1179ынны&#1187 12 жасында &#1241кесі Дулат та &#1179айтыс болады. Кейін 16 жасында Міржа&#1179ып Дулат&#1201лы Мемлекеттік орыс-&#1179аза&#1179 училищесіне т&#1199сіп, бір жылдан со&#1187 ауылда м&#1201&#1171алім болып ж&#1201мыс істейді. Училищеде о&#1179ып ж&#1199ргенде Дулат&#1201лына Ахмет Байт&#1201рсын&#1201лы саба&#1179 береді. Сол кезден бастап &#1179ос &#1179о&#1171ам &#1179айраткеріні&#1187 &#1241деби ж&#1241не саяси &#1179ызметі &#1257зара байланысты болды.

Патша &#1257кіметіні&#1187 саясатына &#1179арсы шы&#1179&#1179ан

Міржа&#1179ып Дулат&#1201лы жас кезінен &#1179аза&#1179 хал&#1179ыны&#1187 саяси &#1257міріне &#1179атысып, орыс патшалы&#1171ына &#1179арсы шы&#1179&#1179ан. Дулат&#1201лыны&#1187 жасты&#1179 ша&#1171ы &#1179аза&#1179 даласында патша &#1257кіметіні&#1187 отаршылды&#1179 саясаты к&#1199ш алып т&#1201р&#1171ан с&#1241тте &#1257тті. Сонды&#1179тан ол ауылда м&#1201&#1171алім болып ж&#1199ре бере алмады.

1905 жылы 20 жаста&#1171ы Міржа&#1179ып &#1201стазы Байт&#1201рсын&#1201лымен бipre &#1178ар&#1179аралыда&#1171ы саяси-б&#1201&#1179аралы&#1179 ж&#1201мыстар&#1171а &#1179атысып, &#1179аза&#1179 хал&#1179ыны&#1187 атынан патша &#1257кіметіне хат жазады.

Ал екі жылдан со&#1187 Патша жарлы&#1171ымен &#1179аза&#1179тар мен Сібір ж&#1241не Орта Азияны&#1187 т&#1201р&#1171ылы&#1179ты елдері Ресей Мемлекеттік Думасына &#1179атысу &#1179&#1201&#1179ы&#1171ынан айырыл&#1171ан. Сол кезде Дулат&#1201лы «3 шілде за&#1187ы мен &#1179аза&#1179тар» атты ма&#1179ала жазып, Патша жарлы&#1171ын сын&#1171а ал&#1171ан.

Кейін «Бізді&#1187 ма&#1179сатымыз» ма&#1179аласында &#1179аза&#1179тарды&#1187 Ресейде &#1179&#1201&#1179ы&#1179сыз халы&#1179 екенін жаз&#1171ан. М&#1201нда салы&#1179 елді&#1187 пайдасына жаратылмайтынын сына&#1171ан, «дінімізді маза&#1179 &#1179ылып, кітаптарымыз&#1171а тыйым салады» деген. Б&#1201л ма&#1179аланы ол б&#1199ркеншік атпен жаз&#1171ан. Сонды&#1179тан кейін патша &#1257кіметі ма&#1179ала авторын т&#1201т&#1179ындама&#1179 бол&#1171анда, оны жаз&#1171ан Міржа&#1179ып Дулат&#1201лы екенін біле алмайды.

Дулат&#1201лы к&#1257біне Азамат, Мадияр, Таймінер, Т&#1199рік баласы ж&#1241не Ар&#1171ын баласы деген секілді ла&#1179апаттарды &#1179олдан&#1171ан.

1917 жылы жазда «Алаш Орда» &#1199кіметін &#1179&#1201р&#1171андарды&#1187 бірі болады. Сол жылдары ашты&#1179&#1179а &#1201шыра&#1171ан &#1179аза&#1179тар&#1171а к&#1257мектесу &#1199шін «Жанар» &#1201йымын аш&#1179ан.

«Оян, &#1179аза&#1179!» кітабы т&#1241ркіленген

1906 жылы Дулат&#1201лы Петербургке барып келгеннен кейін шы&#1171армашылы&#1179&#1179а да ден бере бастайды. &#1178аза&#1179ты&#1187 &#1179амын ойлап ж&#1199рген &#1179айраткер &#1257ле&#1187дерін де &#1179аза&#1179ты&#1187 м&#1201&#1187-м&#1201&#1179тажына арна&#1171ан.

&#1198ш жылдан кейін сол Петербургте оны&#1187 ал&#1171аш&#1179ы кітабы жары&#1179 к&#1257реді — «Оян, &#1179аза&#1179!». Б&#1199кіл халы&#1179ты&#1187 еркіндікке жетуіні&#1187 басты шарты т&#1199нек болып торла&#1171ан &#1179ара&#1187&#1171ылы&#1179 &#1201й&#1179ысынан ояну, д&#1199р сілкініп, наданды&#1179тан арылу деп білген ол: «Оян, &#1179аза&#1179!» деп &#1201рандаудан танба&#1171ан. Сонды&#1179тан, Дулат&#1201лы халы&#1179&#1179а не айт&#1179ысы келетінін &#1257ле&#1187іні&#1187 ал&#1171аш&#1179ы жолдарынан-а&#1179 білуге болады: «К&#1257зі&#1187ді аш, оян, &#1179аза&#1179, к&#1257тер басты, &#1256ткізбей &#1179ара&#1187&#1171ыда бекер жасты».

© aikyn.kz

Б&#1201л кітап &#1179олдан-&#1179ол&#1171а &#1257тіп, тез тарап кетеді. Сол кезде Міржа&#1179ып тергеу органдарыны&#1187 ба&#1179ылауына т&#1199седі де, кітапты&#1187 таралуына тыйым салынады. Тек екі жылдан со&#1187 «Оян, &#1179аза&#1179!» &#1179айта жары&#1179 к&#1257реді.

Кейін 1913 жылы Орьнборда «Азамат», ал 1915 жылы «Терме» атты &#1257ле&#1187дер кітаптары басылып шы&#1171ады. Дулат&#1201лыны&#1187 &#1179ай кітабын алса&#1187 да, б&#1241рі ел та&#1171дырына арнал&#1171ан.

Міржа&#1179ыпты&#1187 шы&#1171армашылы&#1171ында&#1171ы е&#1187 &#1179&#1201нды туындыларды&#1187 бірі — «Ба&#1179ытсыз жамал» романы. Б&#1201л &#1179аза&#1179 тіліндегі т&#1201&#1187&#1171ыш роман еді. М&#1201нда ескі &#1241дет-&#1171&#1201рыпты&#1187 &#1179ыспа&#1171ына т&#1199скен &#1179аза&#1179 &#1179ызыны&#1187 та&#1171дыры, с&#1199йгеніне &#1179осылып, ба&#1179ытты &#1257мір с&#1199руді арманда&#1171ан бойжеткенні&#1187 трагедиялы&#1179 жолы баяндалады.

&#1240деби туындылардан б&#1257лек, &#1201стазды&#1179 т&#1241жірибесі бар ол о&#1179ушылар&#1171а арнал&#1171ан о&#1179улы&#1179 та шы&#1171ар&#1171ан. 1922-1926 жылдар арасында Дулат&#1201лы отбасымен бірге Орынборда т&#1201р&#1171ан екен. Сол кезде &#1257з шы&#1171армашылы&#1171ына к&#1257бірек к&#1257&#1187іл б&#1257лген. 1922 жылы Ташкентте екі б&#1257лімнен т&#1201ратын «Есеп к&#1201ралы» о&#1179улы&#1171ын бастырады. «Бал&#1179ия» пьесасын жазады.

1925 жылы Орынборда бастауыш мектепке арнал&#1171ан «Есеп &#1179&#1201ралыны&#1187» т&#1257ртінші б&#1257лігі басылып шы&#1171ады. Соларды&#1187 бірі былтыр Павлодарда&#1171ы мешітті&#1187 кітаптар &#1179оймасынан табыл&#1171ан.

«Есеп &#1179&#1201ралы» кітабы. © adebiportal.kz

М&#1201стафа Шо&#1179ай&#1201лы т&#1199рмеден алып &#1179ашпа&#1179 бол&#1171ан

Міржа&#1179ып Дулат&#1201лы 1911 жылы ал&#1171аш рет Патша &#1257кіметіні&#1187 &#1179аһарына &#1201шырайды. Жаз&#1171ан ма&#1179алалары &#1199шін ол ба&#1179ылауда болып, «&#1179ара тізімге» енеді. Сонды&#1179тан &#1179алада о&#1171ан ж&#1201мыс табылмайды. 1911 жылы Семейде ол аба&#1179ты&#1171а жазы&#1179сыз &#1179амалып, 1 жыл 8 ай т&#1199рмеде отырып шы&#1171ады. Сол уа&#1179ытта Ахмет Байт&#1201рсын&#1201лы да Семей т&#1199рмесіне &#1179амал&#1171ан болатын.

&#1178о&#1171ам &#1179айреткері екінші рет 1928 жылы 29 желто&#1179санда т&#1201т&#1179ындалады. О&#1171ан &#1179аза&#1179 &#1201лтшылы деген айып та&#1171ылып, &#1178ызылордада&#1171ы т&#1199рмеге &#1179амалады. К&#1257рші камераларда Ахмет Байт&#1201рсын&#1201лы мен жазушы Ж&#1199сіпбек Аймауытов отырады. &#1198кім бойынша Міржа&#1179ып ату жазасына кесілген, кейін жазасын 10 жыл бас бостанды&#1171ынан айыру&#1171а ауыстыр&#1171ан.

Дулат&#1201лы екі жылын Бутыр т&#1199рмесінде &#1257ткізіп, кейін Соловецкий лагеріне жіберілген. Сол кезде дін &#1179ызметшісі Павел Флоренский оны танып, аурухана&#1171а фельдшер етіп ж&#1201мыс&#1179а т&#1201р&#1171ыз&#1171ан. Кейін М&#1201стафа Шо&#1179ай оны Франциядан бар&#1171ан сауда кемесі ар&#1179ылы т&#1199рмеден алып &#1179ашпа&#1179 бол&#1171ан. Біра&#1179 Міржа&#1179ып кейін отбасына кесірі тиюі м&#1199мкін деп, &#1179ашудан бас тарт&#1179ан.

Дулат&#1201лын кім а&#1179тап ал&#1171ан?

1914 жылы 14 мамырда Дулат&#1201лы Омбыда &#1170айнижамал Байм&#1201рат&#1179ызына &#1199йленеді. Естеліктер бойынша, той «Коломзино» станциясыны&#1187 мейрамханасында &#1257ткен екен.

Алаш &#1179айраткеріні&#1187 бес баласы бол&#1171ан. Т&#1201&#1187&#1171ышы — Г&#1199лн&#1241р 1915 жылы д&#1199ниеге келген. Кейін Абылай, Халида, Наурызбай, &#1240лібек есімді балаларды д&#1199ниеге &#1241келген. Біра&#1179 т&#1201&#1187&#1171ыш &#1179ызынан бас&#1179а балаларыны&#1187 б&#1241рі шетінеп кеткен.

&#1178аламгерді&#1187 &#1179ызы Г&#1199лн&#1241р Дулатова

Дулат&#1201лыны&#1187 атын а&#1179тап шы&#1171ару&#1171а &#1179ызы Г&#1199лн&#1241р септігін тигізген. &#1178ызыны&#1187 бастамасымен 1988 жылы Міржа&#1179ып Дулат&#1201лы а&#1179тал&#1171ан. Г&#1199лн&#1241р Дулатованы&#1187 бастауымен Ахмет Байт&#1201рсын&#1201лы мен &#1240лихан Б&#1257кейхан да а&#1179тал&#1171ан болатын.

1990 жылы арнайы комиссия &#1179&#1201рылып, Міржа&#1179ып Дулат&#1201лыны&#1187 денесін идентификацияла&#1171ан. &#1178о&#1171ам &#1179айраткеріні&#1187 денесі &#1178останай облысыны&#1187 Бидайы&#1179 ауылында жерленген.


\\